Η αισθητική του Ψυχρού Πολέμου
Σαν ένα γλυπτό από μπετόν, ένα κτίριο μπρουταλιστικό ανελκύεται από την καρδιά του 20ού αιώνα. Ενα ασκημένο βλέμμα διακρίνει τις τολμηρές γραμμές του, τα γυμνά υλικά, την αποθέωση της ύλης, τις φόρμες και το φως που διαχέεται στο εσωτερικό του.
Στις οθόνες, η νέα ταινία «The Brutalist» του Μπρέιντι Κορμπέ (υποψήφια για 10 βραβεία Οσκαρ – προβάλλεται από τις 6/2 στη χώρα μας) ανοίγει μια σειρά από θέματα. Ο Ούγγρος εμιγκρέ αρχιτέκτων Λάζλο Τοθ είναι επιζών των ναζιστικών στρατοπέδων και μεταναστεύει στην Αμερική. Με παιδεία από τη Σχολή Μπάουχαους, της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, ο Τοθ σταδιακά υπηρετεί ένα μοντερνιστικό αρχιτεκτονικό όραμα στη μεταπολεμική Αμερική, χώρα της ελευθερίας και της καινοτομίας.
Μολονότι ο Τοθ είναι επινοημένος χαρακτήρας, εμπεριέχει το όραμα εμβληματικών εκπροσώπων του μπρουταλισμού, όπως ο Λούις Καν και κυρίως ο ουγγρικής καταγωγής Μαρσέλ Μπρούερ, ο οποίος σχεδίασε το Μουσείο Γουίτνεϊ στη Νέα Υόρκη (σημερινό Μετ Μπρούερ).
Το αρχιτεκτονικό ρεύμα του μπρουταλισμού που άνθησε στον μεταπολεμικό κόσμο (και στην Ελλάδα με πολλά παραδείγματα) τις πρώτες δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου έρχεται να μιλήσει στο σήμερα, για το χθες και το αύριο, και να ορίσει γωνίες θέασης για τη γεωπολιτική της αισθητικής.
Αυτά τα –κατά πολλούς ψυχρά και «άσχημα»– κτίρια του ’50, του ’60 και του ’70 απέκλιναν από τις κομψές γραμμές του μοντερνισμού. Υιοθετούσαν μια νέα αντίληψη για τις πόλεις, τον χώρο εργασίας αλλά και το τρίγωνο εργοδότη, δημιουργού και χρήστη. Εχουν πλέον αποκτήσει την πατίνα του χρόνου και έχουν γεννήσει ακόμη και ομάδες που ξιφουλκούν για την προστασία τους.
Από τα πιο εμφανώς μπρουταλιστικά κτίρια στην Αθήνα είναι ο σταθμός αυτοκινήτων της οδού Μαιζώνος 22, γωνία με την οδό Ταρέλλα. Βρίσκεται στην καρδιά της παλιάς αστικής συνοικίας του Αγίου Παύλου και απέναντι από σχολικό συγκρότημα. [ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]
Διάθεση ρήξης
Αλλά η ταινία «The Brutalist» μας θυμίζει στάσεις του 20ού αιώνα. Μας φέρνει εκ νέου το μπρουταλιστικό κεφάλαιο των πόλεων για να το (ξανα)δούμε και να σταθούμε απέναντι στο αισθητικό του αποτύπωμα. Υπάρχει μια προσέγγιση που συνδέει τον μπρουταλισμό με μια διάθεση ρήξης. Και πράγματι, θα μπορούσε να πει κανείς πως ο μπρουταλισμός είναι ένα από τα τελευταία κεφάλαια του μοντερνισμού, όπως τον διέδωσε ο περασμένος αιώνας, αλλά με μια πρόθεση «βέβηλης» όσο και τολμηρής αναδιατύπωσης του τρόπου θέασης που μας κληρονόμησε το μοντέρνο κίνημα.
Η αρχιτεκτονική όπως συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με τον κινηματογράφο μάς φέρνει στον νου την κλασική μεταφορά τού «The Fountainhead» (1949) από τον Κινγκ Βιντόρ, με τον Γκάρι Κούπερ στον ρόλο του ρηξικέλευθου αρχιτέκτονα που ενσάρκωνε το όραμα του ατομικισμού με φόντο τους ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης. Η έμπνευση ήταν το κλασικό βιβλίο της Αϊν Ραντ, ιέρειας του «αντικειμενισμού», που στις δεκαετίες του ’40, του ’50 και του ’60 υπήρξε μια νέα «θρησκεία», προθάλαμος των αρχών της Θάτσερ.
Το κτίριο της Αlpha Bank στη γωνία Σταδίου και Κοραή. Εργο του κορυφαίου Σκωτσέζου αρχιτέκτονα σερ Μπέιζιλ Σπενς (1907-1976) σε συνεργασία με τον Εμμανουήλ Βουρέκα. [ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]
Μέσα από αυτή την ατομικιστική επιβολή, μέσα από τη θέληση, το πείσμα και την έλξη προς την καινοτομία, οι αναφορές στην αρχιτεκτονική από τα μέσα του 20ού αιώνα περνούν σχεδόν υποχρεωτικά από τον αισθητικό και ιδεολογικό αναθεωρητισμό όσων μας κατέλιπαν οι διάφορες εκδοχές των κινημάτων του μοντερνισμού.
Ισως ο μπρουταλισμός να είναι από μόνος του ένα αυτόνομο κεφάλαιο. Γιατί, αντίθετα με τον μοντερνισμό (τον τόσο κομψό) του Μις βαν ντερ Ρόε, ο μπρουταλισμός ενσωματώνει έστω και εν σπέρματι τα κοινωνικά αιτήματα του μεταπολεμικού κόσμου δίνοντας προτεραιότητα στο μήνυμα. Συνομιλεί με μια μορφή σοσιαλδημοκρατίας της αρχιτεκτονικής και αναπτύσσεται σε βραχίονες αισθητικών κατηγοριών: ΗΠΑ, Βρετανία, Γερμανία κ.ά., αλλά και ΕΣΣΔ και Ανατολική Ευρώπη. Είναι μια αρχιτεκτονική του Ψυχρού Πολέμου.
Τα «SOS Brutalism» που έχουν συστήσει τα τελευταία χρόνια ως ομάδες κρούσης οι θιασώτες αυτού του ρεύματος μας θυμίζουν πως η απόσταση του χρόνου γεννά νοσταλγία και στρατευμένους ακολούθους. Θα τους ενδιέφερε και μια βόλτα στην Αθήνα για να δουν πως και στην ελληνική πρωτεύουσα προσφέρονται για εξερεύνηση αρκετά δείγματα μπρουταλιστικής αρχιτεκτονικής διάσπαρτα στον πυκνό αστικό ιστό αλλά και στα περίχωρα. Κινήματα για τη διάσωση της μπρουταλιστικής αρχιτεκτονικής άρχισαν ήδη από το 2000, όταν περιπτώσεις κατεδάφισης μεγάλων κτιρίων του είδους στην Αγγλία πρωτίστως άρχισαν να γεννούν νέες ιδέες περί «κληρονομιάς».
Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 ο αρχιτέκτων Μιχάλης Φωτιάδης σχεδίασε αυτό το κτίριο της Αττικής Τράπεζας στην οδό Ομήρου 23. [ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]
Στην Αθήνα
Για το ευρύ κοινό, είναι μια «δύσκολη» υπόθεση. Δεν γίνεται εύκολα αποδεκτή η όποια αξία του μπρουταλισμού. Στην Αθήνα, μου αρέσει να παρατηρώ τον πολυώροφο σταθμό αυτοκινήτων στη Μαιζώνος 22, στη συνοικία του Αγίου Παύλου, γωνία με τη μικρή οδό Ταρέλλα, όπου σώζονται στη σειρά νεοκλασικά σπίτια. Μερικά κτίρια στην Αθήνα είναι στο όριο του μπρουταλισμού, αλλά κάποια άλλα είναι ευκρινώς μπρουταλιστικά και αξιόλογα, όπως το κτίριο της Alpha Bank, Σταδίου και Κοραή, έργο του Σκωτσέζου αρχιτέκτονα σερ Μπέιζιλ Σπενς σε συνεργασία με τον Εμμανουήλ Βουρέκα. Στην οδό Ομήρου 23 (έδρα Αττικής Τράπεζας) υπάρχει ένα αμιγώς μπρουταλιστικό κτίριο του Μιχάλη Φωτιάδη και πολλά σκόρπια κτίρια στην Αθήνα, όπως το κτίριο της βρετανικής πρεσβείας (των Ε. Μπέντφορντ, Ε. Βασιλειάδη, Ι. Αντωνιάδη – Πλουτάρχου και Υψηλάντου), το κτίριο Βαλαωρίτου και Βουκουρεστίου (έργο Κων. Δεκαβάλλα), Ιπποκράτους 67, Σκουφά 29 κ.ά. Στα προάστια και στα περίχωρα, η Θεολογική Σχολή στην Πανεπιστημιούπολη, έργο του Λάζαρου Καλυβίτη και του Γιώργου Λεονάρδου, το παλιό κτίριο της ΑΓΕΤ Ηρακλής στη Λυκόβρυση, έργο του Αλέξανδρου Τομπάζη, θαυμαστά αποκατεστημένο και ανανεωμένο από τον Γιώργο Μπάτζιο, το κτίριο κατοικιών Δίφρος του Αλέξανδρου Τομπάζη στην Εθνικής Αντιστάσεως στο Χαλάνδρι και πολλά ακόμη, εργοστάσια, κατοικίες, κτίρια γραφείων…
Το κτίριο της βρετανικής πρεσβείας στην Αθήνα, γωνία Πλουτάρχου και Υψηλάντου. Είναι ένα ζυγισμένο, μπρουταλιστικό κτίριο από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Ε. Μπέντφορντ, E. Βασιλειάδη και Ι. Αντωνιάδη. [ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]
Το νέο –διεθνές– βλέμμα πάνω στον μπρουταλισμό περνάει μέσα από τη σύγχρονη επιθυμία να ξαναδεί το παρελθόν και να το αποσπάσει από το πολιτισμικό πλαίσιο που το γέννησε. Είναι μια τροχιά του χρόνου, που φέρνει ιδέες, αντιρρήσεις, προβολές ονείρων πάνω σε μια οθόνη επιθυμιών. Η απόσταση από τον 20ό αιώνα γεννάει διαρκώς χώρο και ανάγκη.
Κτίριο γραφείων στην οδό Σκουφά 29 με εμφανή χρήση σκυροδέματος και τούβλου για επένδυση επιφανειών. Χαρακτηριστικές και οι ζαρντινιέρες. [ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]