Η αστική ιστορία και συνείδηση σε δύο εκδόσεις
Ενας μεγάλος χάρτης της ελληνικής αστικής συνείδησης συγκροτείται σταδιακά μέσα από την έρευνα και την αναδίφηση σε παλαιότερα κείμενα. Κείμενα δημοσιογραφικά, επιφυλλίδες και χρονογραφήματα, αλλά και έργα λογοτεχνικά, κυρίως διηγήματα και μυθιστορήματα που είδαν το φως της δημοσιότητας μετά το 1880 και την ανάδυση του ρεαλισμού στην πεζογραφία μας. Είναι μια αστείρευτη πηγή που δίνει νέες μελέτες και ερμηνείες πάνω στον ίδιο βιωμένο χώρο του ελληνικού άστεως.
Από τις πρόσφατες εκδόσεις που κινούνται σε αυτό το πνεύμα, ξεχωρίζουν δύο. Ο Διονύσης Μουσμούτης με τη γνωστή και δοκιμασμένη ερευνητική δεινότητα που διαθέτει μας δίνει πρόσβαση στις αθηναϊκές σελίδες του Δημητρίου Λαμπίκη (1889-1956), ο οποίος υπήρξε ένας εξαιρετικά οξυδερκής και ευθύβολος χρονικογράφος της Αθήνας των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Η έκδοση με τίτλο «Δημήτριος Λαμπίκης. Παλαιαί φιλολογικαί ημέραι. Αγνωστες σελίδες από την λογοτεχνική Αθήνα της μπελ επόκ», με εισαγωγή, επιμέλεια και επίμετρο του Διονύση Μουσμούτη (εκδόσεις ΟΤΑΝ), είναι ένα παράθυρο στις λογοτεχνικές μορφές και στη μικροϊστορία των καφενείων, των εκδοτικών οίκων και του κόσμου των γραφιάδων στο κέντρο των Αθηνών και κυρίως στη συνοικία της Νεαπόλεως, που υπήρξε και το πρώτο προάστιο της πρωτεύουσας, πάνω από τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής και πίσω από το Πανεπιστήμιο.
Η δεύτερη έκδοση που ανοίγει παρόμοια ζητήματα αλλά με μια διάθεση ευρύτερης κοινωνικής και πολιτικής θεώρησης είναι η μελέτη του Αθανασίου Κ. Μπαλέρμπα «Η φυσιογνωμία της ελληνικής πόλης μέσα από την πεζογραφία. Κέρκυρα – Ερμούπολη – Αθήνα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ευρασία. Ο Αθανάσιος Μπαλέρμπας εμβαθύνει σε σημαντικά πεζογραφικά έργα από τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, επιλέγοντας ως πεδίο εργασίας τρία σημαντικά κέντρα του ελληνικού αστισμού, την Κέρκυρα, την Ερμούπολη και την Αθήνα. Επί της ουσίας εξετάζει και διερευνά μέσα από την πεζογραφική παράδοση τις κινήσεις και τα ρεύματα στο σώμα αυτών των κοινωνιών, καθεμία από τις οποίες συμβολίζει με άλλο δυναμισμό και αφετηρία διαφορετικές στιγμές της ελληνικής αστικής ιστορίας (στην πορεία προς τον εξευρωπαϊσμό).
Εχει ενδιαφέρον πως και η γενική ερευνητική εργασία του Διονύση Μουσμούτη, αποτυπωμένη σε σειρά προηγούμενων εκδόσεων, έχει αντικείμενο ένα άλλο κέντρο του ελληνικού αστισμού, τη Ζάκυνθο. Οργανώνεται έτσι ένα πανόραμα της συγκρότησης ενός πολύπτυχου αστικού ήθους (αλλά και αστικών ιδιωμάτων) στο σύνολο του ελλαδικού χώρου.
Εν προκειμένω η Αθήνα, καθώς ορίζεται πρωτεύουσα και συγκεντρώνει παραδόσεις, επενδύσεις, μετοίκους και κεφάλαια, διαμορφώνει μια πρώτη ενδιαφέρουσα κοινωνική στρωματογραφία που έχει οικονομικές και πνευματικές διαβαθμίσεις. Αυτήν την πνευματική ζωή της Αθήνας μέσα από το μικρό και μεγάλο κάδρο μιας πυκνής καθημερινότητας μας δίνει η αστραφτερή πένα του Δημητρίου Λαμπίκη, έτσι όπως τη μεταφέρει ο Διονύσης Μουσμούτης. Και στη συγκριτική έρευνα του Αθανασίου Μπαλέρμπα, η Αθήνα αναδύεται μέσα από τις λεπτές στρώσεις κοινωνικής παρατήρησης σημαντικών λογοτεχνικών έργων, όπως π.χ. της «Κερένιας κούκλας» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, των «Αθλίων των Αθηνών» του Ιωάννη Κονδυλάκη, του «Κυρίου προέδρου» του Γεράσιμου Βώκου ή του «Νικόλα Σιγαλό» του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Ο Ξενόπουλος, ο Κονδυλάκης και ο περίγυρος της λογοτεχνικής Νεάπολης έχουν καίρια θέση και στα κείμενα του Δημητρίου Λαμπίκη. Η Κέρκυρα και η Ερμούπολη θέτουν για ευρύτερο προβληματισμό την ειδική σχέση με τον ελληνικό κορμό.
